Cây gai dầu còn gọi là gai mèo, lanh mán, lanh mèo, đại ma, cần sa, sơn ty miêu, ko phai meo (Thái), khan sua (Lào) khanh chha (Cămpuchia), chanvre. Tên khoa học cannabis sativa l. Thuộc họ gai mèo cannabinaceae.

A. Mô tả cây

Cây thảo, sống hằng năm, khác gốc, thân thẳng đứng cao 1-2m, phân ít hay nhiều cành. Toàn các bộ phận của cây đều phủ một lớp lông mịn. Lá thường mọc cách, có cuống, có lá kèm. Lá phía dưới chia thùy đến tận cuống, phiến thùy hình mác, nhọn, mép có răng cưa. Lá phía trên đơn hay chia 3 thùy. Cây đực thường gày mảnh hơn cây cái. Hoa đực mọc thành chùm với 5 cánh đài và 5 nhị. Hoa cái mọc thành xim xen lẫn với lá bắc hình lá, đài hoa có hình mo, bọc lấy bầu hình cầu,2 vòi nhuỵ đính ở gốc bầu, hình chỉ, dài hơn bầu nhiều, 1noãn ngược. Quả bế (gọi là chenevis) hình trứng dài 2,5-3,5mm, đuòng kính 2,5-3mm, nhẵn, xám nhạt. Hạt có dầu. Có tác giả phân cây gai dầu thành gai cho sợi thuộc loài cannabis sativa var. Vulgaris trồng ở những vùng ôn đới lấy sợi và hạt ép dầu, và gai cho nhựa (chanvre indien) thuộc loài canabis sativa l. Var. Indica trồng ở những vùng khí hậu nóng.

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Nguồn gốc ở các nước miền trung Châu Á, bắt đầu được trồng ở Ấn Độ và Trung Quốc để lấy sợi sau lan rộng đi nhiều nước vùng ôn đới các nước Châu Á, Châu Âu, (Liên Xô cũ, Ba Lan, Rumani, Hungari, Séc, Slovakia, Pháp, Bỉ…), Châu Mỹ. Để lấy sợi người ta thu cây vào khi cây bắt đầu ra hoa. Ngâm cây vào nước trong vòng 10-20 ngày, phơi khô rồi tách sợi ra. Muốn thu quả (chenevis) chờ cho quả chín. Gai cho nhựa thường trồng ở những vùng nóng và khô của Ấn Độ, Iran, Apganistan, Ai Cập, Nam Châu Phi, Mêhicô.

Ở đây người ta chỉ để những cây cái. Lấy ít hoa cay đực rũ mạnh trên những hoa cây cái để bảo đảm thụ phấn. Tại những nước này người ta thu những ngọn mang hoa và qủ của cây cái. Tùy theo từng nước, người ta thu hái có hơi khác nhau và được nhũng vị thuốc cũng mang tên khác nhau.

Ví dụ tại Ấn Độ người ta chia thành: - Bhang gồm hổn hợp những ngọn mang hoa đưc và cái. Cứ dùng như vậy mà hút hay trộn với thuốc lá, thuốc phiện mà hút. Có khi ngâm vào bơ và ăn dưới dạng nước canh, bánh ngọt cùng với một số vị thuốc khác. - Ganjah gồm những ngọn mang hoa cái đã thụ phấn, dính đầy chất nhựa, cuộn thành hình thoi (round ganjad) hay khối dẹt (flat ganfah). Thường được nhân dân hút trong những điếu đặc biệt. - Chara gồm nhựa thu hoạch tại khu vực trồng: người ta thu hoạch mặc aó da đi qua những cây trồng cho nhựa dính vào, hoặc người ta ngã cây đem về cắt lấy ngọn có hoa và nhựa rồi vẹ bằng tay. Loại này rất mạnh.

Tại Ai Cập và các nước Ả Rập người ta chế thành haschich gần giống chất ganjah, nhưng cuộn thành từng thỏi thường trộn thêm với mật ong, bơ, chất thơm khác và những lá cây họ cà (solanaceae).

Tại Bắc Châu Phi nhưng ở Tuynidi người ta chế thành takrouri là ngọn cây có mang hoa thái nhỏ, rây đều và gói thành gói và chất kif được dùng ở Angieri.

Tại Thổ Nhĩ Kỳ người ta chế dạng nước cô đặc gọi là hajioum thường trộn với những cây có chất thơm hay có tác dụng cường dương.

Tại Mêhicô và các ban miền Nam nước Mỹ người ta hút thứ thuốc mang tên marihuana gồm ngon cay trộn với thuốc lá.

Tại những vùng khí hậu mát lạnh ở các tỉnh miền núi nước ta như Lào Cai, Yên Bái, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh đồng bào dân tộc ít người thường trồng cây gai dầu chủ yếu để lấy sợi dệt loại vải dày và bền. Một số nơi thu quả về ép dầu. Việc sử dụng nhựa hay ngọn mang hoa cái để hút hầu như chưa thấy.

Tuy nhiên trong kháng chiến chống Pháp, chúng tôi cũng thấy một số hàng binh Lê Dương người Châu Phi thường hái ngọn mang hoa của cây gai dầu thái nhỏ phơi dùng hút như hút thuốc lá hoặc trộn thêm với thuốc lá để hút. Ở miền Nam (Đà Lạt) dùng với tên cần sa làm thuốc ma tuý nuôi lợn cho béo.

C. Thành phần hóa học

Quả (chenevis) chứa 30% chất dầu có giá trị trong công nghiệp sơn vì bản thân dầu dưới tác dụng của không khí tạo thành màng rắn chắc bảo vệ gỗ và kim loại. Thành phần chủ yếu gồm các glyxerit của những axit linoleic và li-nolenic. Trong khô dầu chứa 30% chất đạm, 10% chất béo dùng làm thức ăn gia súc. Trong chất đạm của khô dầu có chủ yếu chất glubulin mang tên edestin. Ngọn mang hoa cái thường có 5-10% ẩm, 12-14% chất vô cơ (gồm chủ yếu là oxalat canxi trong cây), ít tinh dầu với thành phần gồm những cacbua tecpenic, và một chất sespuitecpen mang tên cannaben, ngoài ra còn thấy cholin, trigonellin. Hoá chất của ngọn mang hoa cái là một chất nhựa (resin) với tỷ lệ thay đổi tùy theo cách chế biến thu hái và nguồn gốc địa lý.

Theo paris và du merac 1947, dehay 1961 và herisset 1965 thì tỷ lệ nhựa trong những dược liệu của Ấn Độ là 10-20% (chất chara thô chứa tới 30%) trong khi đó những ngọn thu ở những cây ở Châu Âu thường chỉ dưới 5%, có khi chỉ 1-2%. Nhựa này tan trong cồn cao độ, trong ête, clorofoc và đặc biệt hãn hữu rong ête dầu hỏa.

Thành phần hóa học của nhựa được tiến hành nghiên cứu từ cuối thế kỷ IX nhưng mới đạt tiến bộ vào năm 1940 nhờ những công trình nghiên cứu của Cahn, Told và công sự ở Anh về gai dầu của Ấn Độ và những công trình của adams và cộng sự ở Mỹ về chất marihuana.

Người ta đã chiết được những hợp chất không chứa nitơ có tinh chất phenol. Cấu trúc cũng đã được xác định. Đó là: Cannabinol vào năm 1900 mới chiết được dưới dạng dầu, đến năm 1933 dưới dạng axetat kết tinh (cahn, 1933). Bằng con đường tổng hợp người ta đã xác định được cấu trúc: với một nhân amyl-resorxinol và một nhân p-xymen. Một hợp chất diphenol, cannabidiol được adams tách dưới dạng dinitribenzoat tinh thể (1940). Chất này có nhiều hơn trong gai dầu mỹ, ít hơn rong gai dầu Ấn Độ. Cả hai chất đều không có tác dụng gây tê mê của nhựa. Nhưng khi người ta tìm cách tổng hợp cannabinol thì người ta thu được chất tet-rahydrocannabinol có những tác dụng đặc hiệu của haschich. Nhiều chất tương tự cũng đã được tổng hợp. Và có nhiều đồng phân của tetra-hy-dro-cannabiol khác nhau do năng suất quay cực và vị trí của nối kép trong nhân p-xymen.

Người ta cho rằng trong nhựa thiên nhiên phải có một hỗn hợp đồng phân có tác dụng sinh lý. Năm 1958, các nhà nghiên cứu Đức và Séc còn chiết được từ nhựa gai dầu Châu Âu một chất mới gọi là axit cannabidiolic trong điều kiện chiết ở nhiệt độ thấp và trong áp lực giảm, vì chất này rất dễ bị khử cacboxy để cho canna-bidiol. Năm 1965, bằng sắc hý cột, người ta còn chiết được từ nhựa haschich chất cannabigerol. Ta có thể biểu thị sự liên quan giữa những thành phần hóa học trong nhựa gai dầu như trên.

D. Tác dụng dược lý

Việc sử dụng nhựa gai dầu làm thuốc đã được biết từ rất lâu ở những nước phương Đông như Ấn Độ, Trung Quốc, sau đó truyền sang Iran và các nước Ả rập. Các nước Châu Âu chỉ mới biết đến nhựa gai dầu vào thế kỷ XIX. Vị thuốc gây cho người dùng ban đầu có một cảm giác khoái cảm, dễ thở, thần kinh được kích thích,sao đó đến những ảo giác (mất khái niệm về thời gian, không gian, người như phân đôi). Con người trở nên rất nhạy cảm với tiếng ồn, với âm nhạc và rất dễ sai khiến tới mức có thể sai đi gây những tội ác cũng làm.

Vì vậy nhựa gai dầu thường được dùng ở một số nước phương Đông để chuẩn bị cho chiến sĩ ra trận, chịu đựng những nhục hình. Những giai đoạn kích thích và bột phát thường kèm buồn ngủ và đi tới hôn mê. Với liều cao hơn có thể dẫn đến động tác thiếu phối hợp, trạng thái ngây, một giấc ngủ giữ nguyên thế, có khi những cơn hoang tưởng giận dữ. Hô hấp chậm dần, mạch nhanh, miệng khô, mồ hôi đầm đìa, buồn nôn và nôn. Việc sử dụng nhựa gai dầu được coi như một chứng nghiện chất độc nguy hiểm như nghiện thuốc phiện và cocain. Nhiều nước đã cấm trồng, sản xuất buôn bán và sử dụng nhựa gai dầu.

Nhựa gai dầu nói ở đây được định nghĩa gồm ngọn có hoa và quả của cây gai dầu cannabis sativa var. Indica. Tác dụng của nhựa gai dầu còn tùy thuộc vào bản lĩnh và trình độ văn hóa của người sử dụng. Nhưng thường dẫn đến thủ tiêu ý chí, suy nhược thể lực và tinh thần và dẫn đến bệnh tinh thần. Về những chất lấy riêng ra thì axit cannabidiolic không có tác dụng gây tê mê,các tác giả tiệp khắc chứng minh các chất này có tác dụng giảm đau và nhất là kháng sinh đối với một số vi khuẩn gram dương. Điều sau này phù hợp với kinh nghiệm cổ truyền ở một số nước dùng nhựa gai dầu làm thuốc sát trùng và lên da. Cannabidiol và cannabiol khá độc. Người ta thấy rằng nhựa gai dầu để lâu sẽ bị giảm tác dụng. Và tác dụng giảm đau của nhựa gai dầu là kết quả của tác dụng chung chủa nhựa đối với vỏ não chứ không phải do một tác dụng tại chỗ.

E. Công dụng và liều dùng

Với tên lanh mèo,lanh mán, cây gai dầu hiện nay chủ yếu được trồng ở một số vùng miền núi nước ta để lấy sợi. Một số ít nơi dùng quả và hạt để ép dầu, dùng chế sơn, khô dầu dùng làm thức ăn gia súc. Toàn quả còn dùng nuôi chim. Việc sử dụng ngọn mang hoa va quả cây gai dầu cái để hút như ở một số nước khác ở Châu Âu và Châu Phi cho đến nay hầu như chưa thấy ở nước ta. Nhưng chúng ta cũng biết rằng việc sử dụng nhựa gai dầu với mục đích này rất nguy hiểm, gây nghiện độc đối với nhân dân, làm thủ tiêu ý chí, suy nhược thể lực và trí óc cho nên gần đây rất nhiều nước đã cấm không cho sử dụng nhựa gai dầu để hút hay để uống.

Năm 1961 tại New York , Uỷ ban về chất ma tuý thế giới đã ra nghị quyết cấm không được dùng nhựa gai dầu vào mục đích khác ngoài mục đích chữa bệnh và kiểm tra chặt chẽ việc trồng và buôn bán chất này. Nghị quyết này có hiệu lực từ cuối năm 1964. Tuy nhiên chúng ta biết trên thế giới hiện nay vẫn còn hàng triệu người dùng hút và uống cho nên vẫn có những sự buôn bán lén hút chất ma tuý này.

Về mục đích làm thuốc, nhựa gai dầu được dùng từ lâu đời làm thuốc bôi ngoài với tính chất sát trùng và giảm đau. Trong y học hiện đại, nhựa gai dầu được dùng dưới dạng cồn cao và thuốc để uống trong làm thuốc giảm đau, dịu đau (nhất là trong trường hợp đau dạ dày, co giật trong uống ván, hen suyễn, một số bệnh thần kinh). Dùng ngoài để làm thuốc sát trùng, chữa bỏng. Tuy niên người ta thấy thuốc để lâu kém hiệu lực và tác dụng cũng không đồng nhất.

Liều dùng: cồn 1/10 (chế bằng phép ngấm kiệt với cồn 900), mỗi lần dùng 0,05g, trong 24 giờ tối đa 1g.

Cao rượu: ngày uống 0,05g đến 0,10g.

Cao lỏng: ngày uống 0,30g đến 0,60g.

Nhựa gai dầu: ngày uống từ 0,03g đến 0,05g.

Chú ý: Những thuốc chế từ nhựa gai dầu đều phải theo chế độ những thuốc độc gây nghiện